مکتب و معارف تاجیک در سمرقند

دورة جدید مکتب و معارف تاجیک با جنبش اصلاح‌طلبی و معارف‌پروری در سمرقند که آغازگر آن محمودخواجه بهبودی بود، پا به عرصۀ ادبیات تاجیک نهاد. بهبودی نه‌تنها در سمرقند، بلکه در تمام آسیای میانه اولین شخصی بود که ضرورت اصلاحات کلی اجتماعی و مدنی را در جامعه‌ای که در زنجیر سنت‌های فئودالی عصر میانه پابند بود، مطرح کرد. از سوی دیگر، عبدالقادر شکوری در پاییز سال 1901م نخستین مکتب اصول نوی تاجیکی را رسماً تأسیس کرد و محمودخواجه بهبودی شروع به نوشتن کتاب‌های درسی برای مکتب‌های نو کرد و آثاری را که نمونه‌هایی از آن در این مقاله آورده شده است، برحسب ضرورت به رشتة تحریر درآورد. به باور نگارندۀ این مقاله، افکار اصلاح‌طلبی و معارف‌پروری بهبودی و تشکیل مکتب نوی عبدالقادر شکوری، در بیرون از سمرقند در تشکیل معارف و مکتب اصول نوی تاجیکی تأثیر نافذ داشت و به‌تدریج افرادی همچون سیداحمدخواجه صدقی در تشکیل مکتب اصول جدید و تبلیغ آن نقش ایفا کردند. همچنین، افرادی نیز در تشکیل مکتب‌های تاجیکی سمرقندی در ابتدای سال‌های بیستم قرن گذشته مؤثر واقع شدند که ازجملۀ آن‌ها می‌توان از عاصم عصمتی، حیدرخان هادی‌زاده، اعظم‌خان شهیدی و وفاخواجه عثمانی نام برد که در این مقاله به‌اختصار معرفی شده‌اند. نگارنده در جمع‌بندی معتقد است که آنچه در این سیر تاریخی در شرح محیط مکتب و معارف و فرهنگ تاجیکی در سمرقند آورده شده، شاهد قاطع آن است که در طول عصرهای گذشته، از زمان باستان تا امروز، این شهر بزرگ گهوارة تمدن ایرانی و اسلامی بوده و نور و روشنی‌ آن در قرن گذشته و حال، تاریخ این منطقه را درخشان کرده است.